دعائم الاسلام (کتاب)


نویسنده	قاضی نعمان مغربی
موضوع	فقه اسماعيليه
زبان	عربی
تعداد جلد	۲

کتاب «دعائم الاسلام فی ذکر الحلال والحرام والقضایا والاحکام» نوشته نعمان بن محمد تمیمى (م، ۳۶۳ ق)، از فقهاى بزرگ اسماعیلیه مى‌باشد. این کتاب از مهم‌ترین و قدیمى‌ترین منابع فقهى و عقیدتى نزد فرقه اسماعیلیه و دولت فاطمیون مصر بشمار مى رفت.

انگیزه نگارش

مؤلف این کتاب خود از بنیان‌گذاران فرقه اسماعیلیه به شمار مى‌آید و از نزدیک ان خلفاى فاطمیه در مصر است. از این جهت مؤلف در صدد نگارش کتابى برآمد که مبانى عقیدتى و فقهى اسماعیلیه را بیان نماید تا مورد استفاده و اطلاع عموم قرار گیرد. به همین جهت این کتاب از معتبرترین منابع قوانین اسماعیلیه به شمار مى‌آید.

محتوای کتاب

بخش اول کتاب با مباحث عقیدتى آغاز مى‌گردد و به بیان ایمان و تعریف آن و فرق میان اسلام و ایمان و لزوم اعتقاد به امامت و پیروى از آن در اعتقادات و اجراى دستورات مى‌پردازد و نظریه اسماعیلیه درباره ولایت و این که ولایت فقط دوست داشتن اهل‌بیت نیست، بلکه اطاعت کامل در برابر دستورات آنان نیز لازم است را مطرح مى‌نماید. در بخش‌هاى دیگر کتاب، فقه اسماعیلیه مطرح شده و مانند دیگر کتاب‌هاى فقهى شیعه به بررسى احکام شرعى مى‌پردازد.

کتاب مشتمل بر دو جزء است جزء اول آن که نزد اسماعیلیان به «دعائم الاسلام السبع» معروف است شامل هفت کتاب زیر مى باشد:

کتاب الولایة؛
کتاب الطهارة؛
کتاب الصلاة؛
کتاب الزکاة؛
کتاب الصوم والاعتکاف؛
کتاب الحج؛
کتاب الجهاد.

و جزء دوم آن شامل ۲۶ کتاب به شرح زیر است:

کتاب البیوع والاحکام فیها؛
کتاب الایمان والنذور؛
کتاب الاطعمة؛
کتاب الاشربة؛
کتاب الطب؛
کتاب اللباس والطیب؛
کتاب الصید؛
کتاب الذبائح؛
کتاب الضحایا والعقائق؛
کتاب النکاح؛
کتاب الطلاق؛
کتاب العتق؛
کتاب العطایا؛
کتاب الوصایا؛
کتاب الفرائض؛
کتاب الدیات؛
کتاب الحدود؛
کتاب السراق والمحاربین؛
کتاب الردة والبدعة؛
کتاب الغصب والتعدی؛
کتاب العاریة والودیعة؛
کتاب اللقطة واللقیطة والابق؛
کتاب القسمة والبنیان؛
کتاب الشهادات؛
کتاب الدعوى والبینات؛
کتاب آداب القضاء.

انتساب و اعتبار کتاب

کتاب دعائم الاسلام اکنون نیز بین طایفه بهره از اسماعیلیه معتبر و متداول مى باشد. محتواى این کتاب به قدرى به احکام و تعالیم شیعه امامیه نزدیک است که حتى بعضی ها توهم کرده اند که کتاب «دعائم الاسلام» از تالیفات مرحوم شیخ صدوق است.

ولى جمعى از محققان شیعه کتاب «دعائم الاسلام» را از تألیفات قاضى نعمان مى دانند که در عصر فاطمیین، قاضى القضات مصر بوده است. گویند قاضى نعمان در اول سن مالکی بوده و سپس هدایت یافته و شیعه امامى گردیده است و کتاب «دعائم الاسلام» را در همان زمان نوشته ولذا اکثر اخبار این کتاب موافق با کتاب هاى مشهور امامیه مى باشد و تنها فرقى که این کتاب با کتاب هاى امامیه دارد این است که او به خاطر تقیه و ترس از خلفاى فاطمى مصر، از امامان بعد از امام صادق علیه السلام روایت نکرده است.

و به همین جهت اکثر علماى امامیه، قاضى نعمان را شیعه امامى دانسته و در کتاب هاى خود به روایات او استناد کرده اند و گفته اند وى غیر از کتاب «دعائم الاسلام» کتاب دیگرى نیز درباره فضائل و مناقب ائمه اطهار تالیف کرده و آن را «شرح الاخبار فی فضائل الائمة الابرار» نامیده است.

برخى از علما و فقهاى شیعه مانند: علامه مجلسى، شیخ حر عاملى، سید بحر العلوم، محدث نورى، آقا بزرگ تهرانى و شیخ عباس قمى این کتاب را معتبر دانسته و مؤلف آن را نیز شیعه دوازده امامى مى‌دانند که در دوران خود تقیه مى‌کرده و عقاید حقه را مخفیانه در بخش‌هاى مختلف کتاب خود آورده. روایات این کتاب را نیز موافق با روایات دیگر روات شیعه مى‌دانند.

علامه مجلسى درباره این کتاب مى‌فرماید: «بیشتر روایات این کتاب موافق با روایاتى است که در کتاب‌هاى روایتى مشهور شیعه وجود دارد ولى مؤلف این کتاب از ائمه بعد از امام جعفر صادق علیه‌السلام روایتى نقل نمى‌کند و دلیل آن هم ترس از خلفاى اسماعیلى بوده ولى در پوشش تقیه حرف حق را فرموده است و این را با دقت و تعمق در کتاب مى‌توان فهمید.»

شیخ عباس قمى درباره این کتاب مى‌فرماید: «کتاب دعائم الاسلام معروف است و در آن کتاب ردهایى بر ابوحنیفه، مالک و شافعى و غیر ایشان از علماى عامه نوشته. کتاب دعائم کتاب نیکویى است مگر این که مؤلف آن از ترس خلفاى اسماعیلیه در تقیه حرکت مى‌کرد.»

بعضى دیگر مانند: ابن شهر آشوب و محمد بن علی اردبیلی صاحب جامع الروات، مؤلف آن را شیعه نمى‌دانند ولى کتاب وى را کتاب خوبى مى‌دانند. و گروهی مانند صاحب جواهر، نه کتاب را معتبر مى‌دانند و نه مؤلف آن را.

منابع

فصلنامه کلام اسلامى، شماره ۱۹.
ویکی نور.